Việc giải quyết tranh chấp về quyền nuôi con khi con dưới 36 tháng tuổi cho người mẹ hay người cha trực tiếp nuôi không chỉ là việc áp dụng quy định của pháp luật khi giải quyết tranh chấp nuôi con mà còn là trách nhiệm của Toà án nhằm đảm bảo quyền lợi mọi mặt con. Mặc dù Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 đã có quy định cụ thể nhưng thực tiễn giải quyết tranh chấp về nuôi con dưới 36 tháng tuổi tại các Toà án hiện nay vẫn còn khác nhau.
1. Quy định của pháp luật về việc giải quyết tranh chấp nuôi con dưới 36 tháng tuổi
Theo quy định của pháp luật, khi ly hôn vợ, chồng có quyền thỏa thuận về người trực tiếp nuôi con; nghĩa vụ. Trường hợp không thỏa thuận được thì Tòa án quyết định giao con cho một bên trực tiếp nuôi. Vì vậy, theo quy định của pháp luật, khi giải quyết ly hôn, Toà án giao con dưới 36 tháng tuổi cho người mẹ hoặc người cha trực tiếp nuôi trong hai trường hợp sau:
1.1. Trường hợp giao con dưới 36 tháng tuổi cho người mẹ trực tiếp nuôi
Tại khoản 3 Điều 81 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 có quy định về việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con sau khi ly hôn như sau: “Con dưới 36 tháng tuổi được giao cho mẹ trực tiếp nuôi, trừ trường hợp người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con hoặc cha mẹ có thỏa thuận khác phù hợp với lợi ích của con”.
Từ quy định này thấy rằng khi giải quyết vụ án hôn nhân có tranh chấp về việc nuôi con thì Toà án xem xét giải quyết giao cho người chồng hoặc người vợ trực tiếp nuôi con trên cơ sở có xem xét đến điều kiện về kinh tế, điều kiện chăm sóc, ăn , ở, học hành…, của con sao cho đảm quyền lợi mọi mặt cho con. Tuy nhiên, đối với trường hợp tranh chấp về nuôi con dưới 36 tháng tuổi thì Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 có quy định rằng người con dưới 36 tháng tuổi được giao cho mẹ trực tiếp nuôi, trừ trường hợp người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con hoặc cha mẹ có thỏa thuận khác phù hợp với lợi ích của con. Quy định này đã trở thành một căn cứ pháp lý dường như mang tính bắt buộc phải thực hiện khi Toà án giải quyết việc nuôi con dưới 36 tháng tuổi. Do đó, các điều kiện về kinh tế, điều kiện chăm sóc, ăn, ở, học hành…, của con trong trường hợp này ít được được Tòa án xem xét đến. Quy định này xuất phát từ việc đảm bảo quyền lợi của con, vì giai đoạn con dưới 36 tháng tuổi rất cần sự chăm sóc chu đáo của người mẹ.
1.2. Trường hợp giao con dưới 36 tháng tuổi cho người cha trực tiếp nuôi
Về nguyên tắc con dưới 36 tháng tuổi sẽ giao cho người mẹ trực tiếp nuôi khi vợ, chồng ly hôn. Tuy nhiên, theo quy định của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 thì Toà án có quyền giao con cho người cha trực tiếp nuôi con dưới 36 tháng tuổi nếu như người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con hoặc cha mẹ có thỏa thuận khác phù hợp với lợi ích của con.
Vấn đề cha mẹ có thỏa thuận giao con dưới 36 tháng tuổi cho người cha trực tiếp nuôi miễn là sự thỏa thuận này phù hợp với lợi ích của con thì đã rõ. Tuy nhiên, trong trường hợp nào thì xác định người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con thì hiện nay pháp luật không có quy định hoặc hướng dẫn cụ thể, thường phụ thuộc vào nhận định, đánh giá của Toà án tuỳ thuộc vào từng vụ án cụ thể. Thông thường việc đánh giá điều kiện trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con dựa vào các yếu tố sau: Công việc hiện tại của người mẹ có ổn định không, thu nhập hàng tháng của người mẹ ngoài nhu cầu chi tiêu của mẹ, còn lại có đảm bảo nuôi con không, chỗ ở hiện nay của người mẹ như thế nào: ở nhà riêng hay ở nhờ nhà người thân hay ở nhà trọ, nhà thuê; thời gian làm việc của người mẹ như thế nào có đảm bảo thời gian để chăm sóc con không; người mẹ có con bị ngược đãi, bạo hành hay không và một số điều kiện khác nếu Toà án thấy rằng cần thiết khi xem xét, đánh giá vấn đề này.
Ngoài các trường hợp nêu trên thì Án lệ số 54/20202/AL được Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao thông qua ngày 07 tháng 9 năm 2022 và được công bố theo Quyết định số 323/QĐ-CA ngày 14 tháng 10 năm 2022 của Chánh án TAND Tối cao có nội dung án lệ như sau: “Quá trình giải quyết vụ án chị Phạm Thị Kiều K. và anh Nguyễn Hữu P. đều có nguyện vọng xin được nuôi cháu Nguyễn Đắc T., sinh ngày 30/11/2016. Khoản 3 Điều 81 của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 quy định: “Con dưới 36 tháng tuổi được giao cho mẹ trực tiếp nuôi, trừ trường hợp người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con hoặc cha mẹ có thỏa thuận khác phù hợp với lợi ích của con”. Trong vụ án này, chỉ vì mâu thuẫn vợ chồng, chị Phạm Thị Kiều K. tự ý về nhà bố mẹ đẻ sinh sống, bỏ lại cháu T. mới được 04 tháng tuổi cho anh Nguyễn Hữu P. nuôi dưỡng. Tại các Biên bản xác minh cùng ngày 23/01/2018 (bút lục số 19, 20, 24), Ban tự quản thôn và Chi hội phụ nữ thôn H, xã E, huyện K xác nhận: “Anh Nguyễn Hữu P. nuôi dưỡng, chăm sóc cháu Nguyễn Đắc T. rất tốt. Anh P. có việc làm tại Công ty TNHH Thương mại và dịch vụ N, thu nhập ổn định, hoàn toàn đủ điều kiện để nuôi cháu T.”. Mặc dù, khoản 3 Điều 81 của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 quy định “Con dưới 36 tháng tuổi phải giao cho mẹ trực tiếp nuôi…”, nhưng chị K. đã không nuôi cháu T. từ khi cháu được 04 tháng tuổi. Hiện tại, cháu T. đã quen với điều kiện, môi trường sống và được anh P. nuôi dưỡng, chăm sóc đảm bảo trong điều kiện tốt nhất; nếu giao cháu T. cho chị K. nuôi dưỡng sẽ gây sự xáo trộn, ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường của cháu. Quá trình giải quyết vụ án, Tòa án cấp sơ thẩm đã xem xét một cách toàn diện, tiếp tục giao cháu T. cho anh P. trực tiếp nuôi dưỡng, chăm sóc là có căn cứ. Tòa án cấp phúc thẩm sửa bản án sơ thẩm giao cháu T. cho chị K. nuôi dưỡng là không phù hợp, chưa xem xét đầy đủ đến quyền và lợi ích hợp pháp về mọi mặt của cháu T”. Theo Án lệ này, trong vụ án hôn nhân và gia đình có tranh chấp về quyền nuôi con dưới 36 tháng tuổi, người mẹ tự ý bỏ đi từ khi con còn rất nhỏ, không quan tâm đến việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con; người con được người cha nuôi dưỡng, chăm sóc trong điều kiện tốt và đã quen với điều kiện, môi trường sống đó. Trường hợp này, Tòa án phải tiếp tục giao con dưới 36 tháng tuổi cho người cha trực tiếp nuôi dưỡng, chăm sóc”.